Bu tajriba fizika tarixida eng ajoyib eksperimentlardan biridir. XIX asr boshida yorug’likning to’lqin tabiati isbotlanganidan so’ng, asr oxirida esa fazoda elektromagnit to’lqinlarning tarqalish fakti aniqlanganidan keyin barcha fiziklar elektromagnit tebra-nishlar tarqaladigan elastik muxit – efir ning realligiga ishonch hosil qildilar. To’g’ri, efirga g’ayri tabiiy hislatlar berishga majbur bo’lishdi. Bir tomondan, u ideal qattiq elastik jism xossalariga ega bo’lishi (bu elek­tromagnit to’lqinlarning tarqalish qonunlaridan kelib chiqardi), ikkinchi tomondan efir ideal siyrak va singdiruvchan bo’lishi (aks holda u osmon jismlarining harakatiga halakit bergan va oqibatda tortishish qonunlari bajarilmagan bo’lardi lozim edi. Efirning bu paradokslari ustida eng yirik oqimlar bosh qotirsalarda, ko’ndalang elektromagnit to’lqinlarning biron-bir real elastik muhitdan tashqarida tarqalishini hech kim tasavvur qila olmadi.

XIX asr oxirida umumiy fikr quyidagicha edi: hamma yerga kira oluvchi sehrli muhit mavjud bo’lib, unda barcha jismlar - sayyoralar yulduzlar va boshqalar erkin «suza oladi». Qator eksperimentlar seriyasini (birinchi navbatda yorug’lik abberratsiyasini} tushuntirish uchun harakat vaqtida jismlar o’zlari bilan efirni olib ketmaydi, u absolyut tinchlikda qoladi, deb taxmin qilish lozim bo’ldi. Boshqacha aytganda og’ir jismlarning harakatsiz efir orqali barcha harakatlari, go’yo to’la tarzda ishqalanishsiz sodir bo’ladi.

Harakatsiz efir gipotozasiga ko’ra, yerning efir ichidagi harakatida «efir shamoli» kuzatish mumkin hamda yerga nisbatan yorug’lik tezligi yorug’lik nurining yerning efirdagi harakati yo’nalishiga nisbatan qanday yo’nalganligiga bog’liq bo’lishi kerak.

Shu gipoteza munosabati bilan eksperiment g’oyasi vujudga qoldi. Aytaylik, yorug’lik efirda s doimiy tezlik bilan harakatlanadi, shu bilan birga vakuum-da bu tezlik yo’nalishga bog’liq bo’lmaydi. Bizning yer efir ichida 30 km/s (Yerning Quyosh atrofida aylanish tezligi) dan kichik bo’lmagan tezlik bilan hara­katlanadi. Tajribani shunday bajarish mumkinki, bunda ekperimental qurilmada bitta yorug’lik nuri yer harakatiga parallel va antiparallel, boshqasi esa, faqat tik tarqalsin. Bu nurlar eksperimental qurilmaga nisbatan turlicha tezlikka ega bo’ladi. Agar ular birday l yo’lni o’tib, qaytib boshlang’ich nuqtaga kelsa, u holda turlicha vaqt sarflaydi.

Shu bilan birga vaqtlar farqi

Bunday tajribani 1881 yilda amerika fizigi A. D.Maykelson o’zi ixtiro qilgan asbob - interferometrdan foydalanib amalga oshirdi. Interferometrning bitta yelkasi yerning harakatiga, boshqasi esa unga tik yo’naltirildi. Asbob bir nurning boshqachasi Δt≈10^-15-10^-16s vaqtga kechikkan yoki o’zib ketganini qayd qilish imkonini berardi. Bu nurning mikrometrning yuzdan bir necha ulushlaridan ko’proq yo’lni o’tganiga ekvivalentdir.

Biroq nurning yo’lini bunday aql bovar qilmaydigan aniqlik bilan taqqoslashga zaruriyat yo’q edi. Buning uchun I va II nurlar o’z yo’lida biror farqi hosil qilganini interferometrda ko’rish kifoya edi. So’ng butun asbob 90° ga shunday burilar ediki, I va II nurlar o’z joylarini almashtirardi. yerning harakati bo’ylab va uning harakat teskari o’tuvchi nur endi tik tarqaladi. Tik nur II esa endi I nur kabi harakatlanadi. Agar harakatsiz efir makjud bo’lsa. ikkinchi eksperiment interferentsiya manzarasi birinchidagidan boshqacha bo’lib, bu o’zgarishni inter­ferometr kayd qilardi.

Biroq bu eksperiment natijasi salbiy bo’ldi.

Keyinchalik Maykelson tajribasi bir necha marta takrorlangan bo’lsa-da, natija hamma vaqt birday edi. Qo’zg’almas efir nazariyasidan kelib chiqadigan yorug’lik nurlarining yo’llar farqi farqi oshkor bo’lmadi. Bu hol yerning harakati yorug’likning tarqalishiga hech ta’sir qilmaganini ko’rsatadi.

Maykelson tajribasi nisbiylik nazariyasi asosiga qo’yilgan eksperimental dalillardan biri vazifasini bajardi.